Poprawa jakości powietrza oraz efektywności energetycznej to kwestie, które stają się coraz ważniejsze dla mieszkańców śląskich miast i gmin. Ogromnym problemem w regionie jest tzw. niska emisja. Redukcja pyłów i szkodliwych gazów to jedno z głównych zadań samorządowców, ich działania mają bezpośrednio przyczyniać się do poprawy stanu środowiska. Ekonomiczne i logistyczne wyzwania w sektorze energetyki nakładają na samorządy konieczność aktywności, które potrzebują wsparcia rządowego – zarówno od strony finansowej, jak i doradczej i prawodawczej.

Fot. UM w Bytomiu

Nowa Polityka Energetyczna Polski, ustawa o elektromobilności (nakazująca samorządowcom m.in. obowiązek tworzenia stref czystego transportu) i regionalne dokumenty, takie jak Poradnik dla gmin dotyczący planowania energetycznego oraz Plan Gospodarki Niskoemisyjnej Województwa Śląskiego z -bilansem energii do 2030 roku z perspektywą do – 2050 r. – to instrumenty prawne o istotnym znaczeniu dla jednostek samorządu terytorialnego województwa śląskiego, wskazujące kierunek polityki środowiskowej dla włodarzy w regionie. 

Warto zadać sobie pytanie, czy miasta i gminy są gotowe na wdrażanie transformacji energetycznej? Samorządowcy mogą liczyć na pomoc merytoryczną i finansową Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach. Ta publiczna instytucja finansowa, realizująca politykę ekologiczną województwa śląskiego koncentruje się m.in. na wspieraniu działań proekologicznych podejmowanych przez administrację publiczną i zarządzaniu środkami europejskimi ukierunkowanymi na ochronę środowiska i gospodarkę wodną.

– Miasta i gminy wydają się być dobrze przygotowane do nadchodzącej transformacji energetycznej. Jak wiemy, największy ciężar transformacji będzie występował po stronie energetyki, natomiast rolą miasta jest i będzie m.in. promowanie rozwiązań zmniejszających zużycie energii (systemy zarządzania energią, budynki zeroemisyjne) czy też wprowadzanie ekologicznych rozwiązań takich jak niskoemisyjny transport. Ze strony Funduszu w tym zakresie gminy mogą liczyć na pomoc merytoryczną (w Funduszu istnieje Zespół Doradców Energetycznych), jak i finansową (pozyskania dofinansowania na instalację OZE w nowobudowanych obiektach czy chociażby budowy infrastruktury ładowania drogowego transportu samochodowego, ale również wymiany autobusów na hybrydowe lub elektryczne) – wymienia Łukasz Frydel, Kierownik Zespołu Ochrony Atmosfery WFOŚiGW w Katowicach.

Bytom, obok Jastrzębia-Zdroju i Zabrza – został uznany przez Polski Instytut Ekonomiczny za jedno z trzech miast górniczych najbardziej narażonych na negatywne efekty transformacji energetycznej. W Bytomiu w górnictwie zatrudnionych jest ponad 3 tys. mieszkańców, z czego należąca do Węglokoksu Kraj sp. z o.o. KWK „Bobrek-Piekary” jest największym pracodawcą w mieście, dając zatrudnienie ponad 2 tys. osób. Dlatego niezwykle ważne jest dobre przygotowanie miejskiej gospodarki do nadchodzących zmian. 

– Profesjonalne wsparcie metodologiczne zapewnia m.in. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach. Jeśli chodzi o środki finansowe, to z uwagi na różny charakter podejmowanych działań jak i typ beneficjenta, niezbędne będzie angażowanie rozmaitych funduszy/programów, m.in. Funduszu Sprawiedliwej Transformacji, środki Programu InvestEU, pożyczki EBI czy też środki w ramach puli Narodowego czy Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej lub funduszy strukturalnych (m.in. w ramach programu -Fundusze dla Śląskiego) czy nawet środki Krajowego Planu Odbudowy – podkreśla Mariusz Wołosz, Prezydent Bytomia.

Bytom przygotowuje się do transformacji energetycznej. Jak zaznacza włodarz miasta, to długotrwały i bardzo skomplikowany logistycznie proces. 

– Po pierwsze, w kontekście planowanych wygaszeń kopalń, należy zadbać o prawidłowe przygotowanie terenów pogórniczych pod dalsze inwestycje – stworzyć mechanizm regulujący komercjalizację i komunalizację terenów. Należy opracować też uproszczoną ścieżkę wprowadzania zmian do planów zagospodarowania przestrzennego dla terenów, na których wcześniej odbywała się eksploatacja górnicza. Gminy pogórnicze powinny także otrzymać stosowne dofinansowanie do przygotowania terenów niekorzystnie przekształconych przez eksploatację górniczą na tereny inwestycyjne. Po drugie, trzeba zadbać o gotowość pracowników kopalni i firm okołogórniczych do wejścia na rynek pracy. Samorządy oczekują także wsparcia z zakresu usług doradztwa energetycznego, budowlanego oraz pomocy w wypełnianiu wniosków o dotacje i pożyczki preferencyjne. Obecnie opracowujemy projekt pilotażowy re-skillingu – programu przekwalifikowania górników. Staramy się o środki na przygotowanie terenów pogórniczych pod dalsze inwestycje, prowadzimy aktywne działania na rzecz wspierania mieszkańców w zakresie wymiany źródeł ogrzewania na bardziej ekologiczne. W Bytomiu funkcjonuje program PONE, który polega na udzielaniu dotacji dla osób decydujących się na wymianę pieców na paliwa stałe. Efekty ubiegłorocznej edycji PONE, czyli 220 podpisanych umów na kwotę blisko 4 mln zł, była dla nas sygnałem, że program ten warto nadal -realizować. Potwierdziło się to w 2021 roku, kiedy to do połowy maja złożono aż 313 wniosków na dofinansowanie do wymiany źródeł ciepła i montaż fotowoltaiki – dodaje Prezydent Bytomia.

Działania proekologiczne stały się priorytetem dla wielu śląsko-zagłębiowskich miast, które znajdują się na szczycie niechlubnego rankingu aglomeracji najbardziej zanieczyszczonych pyłem PM 2,5 w Unii Europejskiej. Tak jest np. w przypadku Pszczyny.

– Jako pierwsza gmina na Śląsku, a trzecia w Polsce przystąpiliśmy do rządowego programu „Stop Smog”. W ciągu ostatnich kilku lat wdrożyliśmy trzy etapy Programu Ograniczania Niskiej Emisji. Posiłkując się pożyczką z WFOŚiGW w -Katowicach, mieszkańcy mieli możliwość otrzymania dofinansowania do wymiany starych źródeł ciepła. Od kwietnia w Pszczynie realizowany jest antysmogowy pilotaż Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Na wymianę kopciuchów i termomodernizację wielorodzinnych budynków mieszkalnych (3-20 lokali) zarezerwowano 6 mln zł. Mamy świadomość, że walka o czyste powietrze jest procesem długofalowym. Musimy jednak wykorzystać wszystkie możliwości wsparcia, co pozwoli szybciej osiągnąć zamierzone cele. W ostatnim czasie pozyskaliśmy środki na termomodernizację budynków znajdujących się w zasobach AZK, wdrażamy program Słoneczna Gmina Pszczyna, który pozwoli współfinansować montaż 400 instalacji fotowoltaicznych. Stale modernizujemy sieć oświetleniową, co pozwala zmniejszać zapotrzebowanie na energię. Działamy na wielu płaszczyznach. To wydaje się jedyna droga do tego, aby mieszkańcy mogli oddychać czystym powietrzem – wyjaśnia Dariusz Skrobol, Burmistrz Pszczyny.

Fot. GZM Metropolia

Program ochrony środowiska jest od wielu lat wdrażany w Sosnowcu. Transformacja, jak zaznacza prezydent miasta, jest realizowana we wszystkich obszarach służących zaspokojeniu zbiorowych potrzeb jej mieszkańców. – Rozwijamy ekologiczną komunikację publiczną: nowe tramwaje i linie tramwajowe, kupujemy kolejne elektryczne autobusy, dodajemy nowe połączenia kolejowe. Budujemy stacje ładowania samochodów osobowych, termomodernizujemy miejskie budynki i likwidujemy w nich stare piece. Za kilka miesięcy, miejskie oświetlenie uliczne będzie wymienione w 99%, a miejsce wysłużonych opraw sodowych i rtęciowych zajmą lampy w technologii LED – podsumowuje Arkadiusz Chęciński, Prezydent Sosnowca.

Górnośląsko-Zagłębowska Metropolia -stawia m.in. na zeroemisyjny transport zbiorowy oparty na wodorze. – Bardzo duży potencjał i szansę dla nas dostrzegamy w wodorze jako paliwie przyszłości, które może zrewolucjonizować szeroko rozumiany rynek energii, ale również transport zawodowy. To również szansa, aby wykorzystać infrastrukturę kopalnianą dla pozyskiwania wodoru. Dlatego też współpracujemy z naszymi partnerami w zakresie rozwoju ogniw paliwowych i czynimy starania, aby pierwsze autobusy zasilane tym paliwem mogły realizować regularne połączenia komunikacji miejskiej na naszym obszarze. Nasz wniosek o dofinansowanie zakupu 20 takich pojazdów został pozytywnie rozpatrzony. Po zakończeniu formalnych ustaleń, związanych z przyznaniem dotacji, pierwsze autobusy mogłyby wyjechać na nasze drogi za około dwa lata – mówi Karolina Mucha-Kuś, Dyrektor Departamentu Projektów i Inwestycji w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.

W naszym pogórniczym regionie – jednym z ważniejszych wymiarów transformacji jest również to, aby zmiany przeprowadzić jak najłagodniej dla wszystkich interesariuszy związanych z wydobyciem i energetyką konwencjonalną. Wiąże się to z ochroną miejsc pracy i koniecznością przebranżowienia dla pracowników zatrudnionych w przemyśle górniczym. Środki na wzmacnianie nowych kompetencji na rynku pracy mają zapewnić terytorialne plany sprawiedliwej transformacji, które powstaną w ramach Funduszu Transformacji dla 5 regionów w Polsce, w tym województwa śląskiego.

– Kluczowe wyzwanie w kontekście transformacji polega na tym, aby zmiany przebiegały w sposób planowy i bezpieczny dla mieszkańców miast, w których ma miejscewydobycie węgla. Dlatego nieodzowne jest prowadzenie transformacji w stałym dialogu z samorządem. Po likwidacji zakładów wydobywczych miasta pogórnicze przez kolejne dziesięciolecia będą musiały zmierzyć się ze skutkami społecznymi, gospodarczymi i środowiskowymi przeprowadzonych zmian – komentuje Prezydent Bytomia.

Przed jednostkami samorządu terytorialnego trudne zadanie mobilizowania mieszkańców do wybierania proekologicznych rozwiązań, które generują dodatkowe koszty np. przy wymianie sposobu ogrzewania domów. Zdaniem specjalistów, to od kształtowania ekoświadomości powinny zaczynać się wszelkie działania promujące i wdrażające narzędzia „Zielonego Ładu”. – Wszystko zaczyna się w głowie konsumentach. Ludzie potrzebują wiedzieć, co i dlaczego dzieje się wokół nich, jakie będą tego skutki i co to dla nich oznacza. Ważne jest, by działania świadomościowe kierowane były do wszystkich grup i sektorów w społeczeństwie, zarówno biznesu, przedsiębiorców, jak i konsumentów, którzy w największym stopniu są odbiorcami zmian. Przykładami są wszelkie działania budujące świadomość – konferencje, kongresy, webinary, akcje oraz wdrażające nowoczesne, ekologiczne rozwiązania – start-upy, narzędzia, usługi wspomagające podmioty we wdrażaniu innowacji -akcentuje Przemysław Machynia, Prezes Portalu -Pumplab, organizator Green Energy Congress.

– Rozwiązania godne promocji, a które są dostępne dla każdego z nas, to wszelkie działania zmierzające do oszczędzania energii. Każda, nawet najmniejsza ilość zaoszczędzonej energii powoduje, że nie obciążamy środowiska.  Jeżeli już będziemy zużywać energię, to należy się postarać, by powstała w źródle odnawialnym bądź w kogeneracji lub trigeneracji, co zmniejszy zużycie paliw niezbędnych do jej wytworzenia. Warto inwestować w systemy zarządzania energią w budynkach, (Fundusz finansuje tego typu zadania), oraz inwestować w budownictwo pasywne. Dobrym przykładem są tutaj budynki plus energetyczne, wytwarzające więcej energii niż zużywają – dodaje Łukasz Frydel z WFOŚiGW w Katowicach.

Fot. UM w Pszczynie.

Bez wątpienia dopingiem do likwidacji starych „kopciuchów” są dotacje, z których można pozyskać środki finansowe, rzędu nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych. W przypadku lokali mieszkalnych o dofinansowanie można się ubiegać w gminach. Z kolei, rządowy program „Czyste powietrze”, realizowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej wspólnie z wojewódzkimi funduszami, zakłada poprawę efektywności energetycznej i zmniejszenie emisji pyłów oraz innych zanieczyszczeń do atmosfery z domów jednorodzinnych. W założeniach programu jest wymiana około 3 mln „kopciuchów” w Polsce. 

Europejski Zielony Ład to perspektywa potężnego zastrzyku finansowego, który może zasilić nasz kraj. Mamy szansę na nowoczesną gospodarkę, która będzie przyjazna dla środowiska. Mamy szansę przeciwdziałać utracie bioróżnorodności biologicznej i zmniejszyć poziom zanieczyszczeń. Przypomnijmy, na krajową transformację energetyczno-klimatyczną do 2030 r. skierowanych zostanie ok. 260 mld zł pozyskanych ze środków unijnych i krajowych w ramach różnych mechanizmów. W tym scenariuszu pojawia się jednak rysa. 2 mld euro z unijnego Funduszu Sprawiedliwej Transformacji trafią do tych miast województwa śląskiego, w których nie będą budowane nowe kopalnie, a takie mogą powstać m.in. w Rybniku.

– Na terenie Rybnika jest firma, która ubiega się o koncesję na wydobycie złoża Paruszowiec znajdującego się pod naszym miastem. Mimo społecznych protestów i naszych działań, sprawa jest ciągle otwarta. Miasto zmieniło plany zagospodarowania przestrzennego, po to by skutecznie zablokować plany kopalni. Niestety, wojewoda zakwestionował taki pomysł. Wojewódzki Sąd Administracyjny przyznał, że nasze działania są zgodne z prawem. Wojewoda złożył odwołanie i sprawa trafiła do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Czekamy na termin rozprawy. Komisja Europejska zapowiada, że miasta na terenie których są planowane nowe kopalnie zostaną wykluczone z finansowania. Perspektywa powstania kopalni w Rybniku to katastrofa dla całego regionu. Dziś pozostaje nam głośno mówić o tym problemie i mieć nadzieję na pozytywne rozstrzygnięcie sprawy przez sąd – tłumaczy Piotr Kuczera, Prezydent Rybnika.

W sytuacji, gdy wiele miast śląskiej aglomeracji zmaga się z negatywnymi skutkami eksploatacji górniczej, brak odpowiedniego wsparcia finansowego może uniemożliwić niezbędne działania do przeprowadzenia efektywnej transformacji energetycznej. Czy zielona rewolucja w śląskiej energetyce może stanąć pod znakiem zapytania? Włodarze miast liczą  na interwencję ze strony rządowej, która pozwoli wszystkim gminom górniczym na skorzystanie ze wsparcia w ramach Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji. 

Jaga Kolawa

Za treści zawarte w publikacji dofinansowanej ze środków WFOŚiGW w Katowicach odpowiedzialność ponosi Redakcja.